زنان قبیله بنی‌اسد ۳ روز بعد از عاشورای سال ۶۱ هجری برای انجام مراسم کفن و دفن امام حسین(ع) و یارانش وارد کربلا شدند و امروز نیز بعد از گذشت قرنها در سومین روز از شهادت امام حسین(ع) زنان و مردان روستای فدافن کاشمر بهیاد آن روزها دسته عزادارای زنان بنی‌اسد را در این شهر به راه میاندازند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، بنی‌اسد نام تیره ای از قبیله بزرگ و سلحشور و مشهور عرب از فرزندان اسد بن خزیمه بن مدرکه می‌باشد. جمعی از علما، اصحاب، شعرا و حتی برخی از همسران پیامبر(ص) از این قبیله بودند. این قبیله در هنگام بنای کوفه، جنوب مسجد کوفه را برای خود در نظر گرفتند. در جنگ جمل دوشادوش امام علی(ع) جنگیدند و در قیام امام حسین(ع) در سال ۶۱ ق بنی‌اسد به سه دسته موافق حضرت، مخالف و بیطرف تقسیم شدند.
از سران موافق حضرت که در کربلا شهید شدند حبیب بن مُظهر(مظاهر) اسدی، انس بن الحرث، کاهلی اسدی، مسلم بن عوسجه اسدی و عمرو بن خالد صیداوی اسدی بودند و از مشهورترین سران مخالف بنی‌اسد در روز عاشورا نیز حرمله بن کاهل اسدی قاتل کودک شش ماهه امام حسین علیه السلام بود.
دسته سوم که در سرزمین غاضریه در کنار نهر علقمه در شمال شرقی کربلا سکونت داشتند و در روز عاشورا بی طرفی اختیار کردند، این دسته از سوی سید الشهداء و حبیب بن مظهر (یا مظاهر) اسدی به کمک و یاری فرا خوانده شدند اما تا آخرین لحظه بی طرفی اختیار کردند.
پس از شهادت سید الشهدا و یاران گرانقدرش، زنان بنی اسد گذرشان به میدان جنگ افتاد (دسته بی طرف) اجساد امام و یارانش را در زیر آفتاب تابان مشاهده نمودند و سخت تحت تأثیر قرار گرفتند و به سرزمین غاضریه (محل دسته سوم) شتافتند و مردان خود را جهت دفن اجساد شهدا خبر کردند اما مردان قبیله از ترس ابن زیاد حاضر نشدند در به خاک سپاری اجساد شرکت کنند؛ لذا زنان بنی اسد خود بیل و کلنگ برداشتند و به سمت کربلا حرکت نمودند، پس از مدت کوتاهی، وجدان مردان قبیله بیدار گشت، به خود آمده دنبال زنان حرکت نمودند و به دفن پیکر مطهر شهدا پرداختند.
این نخستین جنبش مخالف علیه ابن زیاد و بنیامیه پس از واقعه طف به حساب میآید. این فداکاری بنی‌اسد سبب شهرت آنان در میان شیعیان جهان گشت.
نخل گردانی آیینی عاشورایی در روستای فدافن
نخل گردانی از آئینهای سنتی خاص منطقه خراسان به خصوص روستای فدافن در شهرستان کاشمر است که به شکل مخصوصی اجرا می‌شود. «نخل» در اصطلاح حجله مانندی است که از چوب ساخته می‌شود و با انواع پارچه های قیمتی، آینه و چراغ و گل و سبزه آراسته می شود.
برابر اسناد باقی مانده نخل‌گردانی در کاشمر حداقل سابقه ای ۲۰۰ ساله دارد و در حال حاضر فقط در روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر شاهد برگزاری این آئین هستیم.
معمرین می‌گویند آبادی‌های بزرگ کاشمر در صد سال گذشته دارای نخل بوده‌اند و شاید یزدی‌های مهاجر این آئین را به کاشمر آورده باشند، شاید هم از ویژگی‌های حاشیه‌نشینان کویر باشد، اما در خراسان رضوی ظاهراً فقط در کاشمر و فردوس و شاید گناباد شاهد این آئین باشیم.
وجود مراسم نخل‌بندی و مراسم مربوط به آن، به حدی سابقه دارد که در فرهنگ مردم کاشمر نیز به صورت ضربالمثل در آمده است، به عنوان مثال مردم زمانی که شاهد ترس کسی از انجام کاری سخت است، این ضربالمثل را به کار می‌برند: «مگه میی (میخواهی)، نخل فدافن ره حرکت بدی» و یا در نفرین‌های محبت‌آمیز مادران نسبت به فرزندان پسر شاهدیم که می‌گویند: «الهی ننه، بری که از روی نخل فدافن، بُفتی به ته.»
در روستای فدافن، زمانی که دست‌اندرکاران هیئت‌های سینه‌زنی روستا تصمیم به آذین نخل می‌گیرند، این اهالی روستا هستند که از جان و دل، ساز و برگ کار را فراهم می‌سازند، اکثر امور مربوط به این مراسم به صورت موروثی است.
نخل شبکه‌ای از چوب‌های به هم متصل است که فرمی و شکلی شبیه خانه‌ای متحرک با سقف شیروانی دارد، این مجموعه چوب به هم متصل، وزنی قریب پنج تن دارد. برای بلند کردن آن به افراد زیادی احتیاج است و این سوای افراد پیرامون آن است.
نخل فدافن بر دوش ۴۰ مرد
نخل بر دوش ۴۰ مرد قرار می‌گیرد، مردانی که از سر اخلاص متحمل وزن نخل می‌گردند. این جمعیت جلو‌داری دارند و بر یمین و یسار و عقبه جمعیت هم افرادی معین ناظرند، این افراد مستقر در هر سمت، کار خود را از پدر به ارث برده‌اند و سمتش، موروثی است. گاهی، اسبی سفید و خون آلود به همراه رکابداری در پیش جمعیت قرار می‌گیرد، این اسب اشاره به ذوالجناح امام‌حسین(ع) دارد.
در کلیت این آئین نذر و اعتقادات مردم جایگاه خاصی دارد، به طوری که مردی اسب را می‌آورد، دیگری شمشیر را و آن دگر رکابدار می‌گردد و این همان میراث به ارث رسیده از اجداد است. جمعیت حاضر هم با نخل حرکت می‌کنند، ذکر یاحسین(ع) و بیان مظلومیت او و یارانش در فضا پخش می‌شود، برای نخل چهار سمت ذکر شده، هر سمت، چهار نفر مهار نخل قرار گرفته بر دوش ۴۰ مرد دیگر را بر عهده دارند. اینان مسیر حرکت را معین می‌کنند. جمعیت برای این چهار تن مستقر در هر سمت احترام قائلند اینان بزرگان قوم و راهبران تکیه هستند.
اهالی فدافن را اعتقاد بر این است که نخل نمادی است از تابوت امام حسین‌بن‌علی(ع)، تابوتی که از حجم یک تابوت بیشتر گشته است و به خود شکوه و جلالی خاص گرفته، شکوهی که بیان عظمت و جلالت شخص حسین بن‌علی(ع) آمده است. نخل بر دوش مردم در نوسان است.
آذین آن در نظر مردم بسیار ثواب دارد و آذینی از مهر و صفای مردم و شوق و ذوق آنان با پارچههای کشمیری رنگارنگ و تمثالی از بزرگان دین و آینه‌هایی در طرفین و جابجا رنگ سیاه سوار بر سایر رنگها به نشانه عزای شاه دین.
در قدیم مردی بر فراز نخل می‌رفته و نوحه سر می‌داده ولی اکنون فقط آوای جمعیت است و بهم خوردن بیل، بیل‌زن‌ها ۱۲ تن هستند و همگی پا برهنه‌اند. اهالی را اعتقاد آنست که بیل‌زن‌ها جاده صاف کن نخلند، اگر جوی آبی، گودالی در مسیر باشد آنان برای سهولت حرکت جمعیت آنرا هموار می‌کنند و اگر برآمدگی یا دیواری در پیش روی باشد، آن را از بین می‌برند. اینان کارشان موروثی نیست ولی مردم به بیل‌زن‌های سال قبل احترام می‌گذارند و آنان، بیل‌زنان سال دیگر هم می‌شوند مگر به علتی از قبیل لزوم ادای نذر دیگران جای خود را به دیگری بدهند.
در مسیر حرکت، نخل گاهی با هدایت مهار به دستان، مکرر بر دور خود می‌چرخد، منظره حاضر، بسیار دیدنی است دَوَرانی از سرعشق و بی‌قراری و عظمتی از تلألو رنگها با غلبه سیاهی که نمادی از تعزیه کربلائیان است.
شباهت نخل به کجاوه هم قابل توجه است و شاید که اشارتی به اسیران کجاوه‌نشین باشد، کجاوه‌های قبل از کربلا که بعد از مصیبت به شترانی بی‌زین و یراق تبدیل می‌شده‌اند، شاید آن شباهت به کجاوه، طعنه به دنیاطلبی دنیویان دنیاخواه باشد. به هر صورت به تعبیر اهالی، مراسم نخل‌برداری اشارتی به حضور مردم در میان یک واقعه حماسی و مذهبی است.
مهارگران هر سمت، سوای هدایت کلیت مراسم، مراقبند که نخل از دوش مردم بر زمین نیفتد و به تعبیر اهالی روستا شیوه نگردد. فردی در میانه نخل زنگی را بدست دارد که صدایش، برای افراد پیرامون نخل، بیان حضور و اخطار است.
فدافنیها نخل را در روز عاشورا و اکثراً روز یازدهم محرم به حرکت در می‌آورند و در روز دوازدهم نیز طی مراسم ویژه‌ای با عنوان دسته بنی اسد به نشانه برگزاری مراسم تشییع امام حسین(ع) راهی شهر کاشمر شده و به سمت باغمزار و جوار امامزاده سیدحمزه(ع) حرکت می‌کنند.
در رابطه با علت برگزاری این مراسم باشکوه در کاشمر باید گفت؛ چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین(ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند، شیعیان همه ساله به جبران، رسم نخل‌گردانی را تکرار می‌کنند و به خاطر اینکه آن حضرت، بزرگوار است، تابوتش را بزرگ و حجیم در نظر می‌گیرند. حجیم بودن نخل بیانگر عظمت صاحبش است و نیز گویند بزرگی نخل همراه با فریاد یا حسین(ع) آنهایی را که نخل را حمل می‌کنند، در افراد تهییج ایجاد می‌کند.
تزئین نخل گاهی تا چهار روز به طول می‌کشد اسباب و ادوات و تدارکات مربوطه، بستگی به نذر و نیازهای مردم دارد. برای جایگزین کردن افرادی به جای حاملین نخل، نیروی ذخیره وجود دارد. هر فرد حامل به هنگام نخل، باید بر روی شانه‌اش چادر شبی و یا بالشی قرار دهد. حاملین پا برهنه‌اند که این نمایش اخلاص است.
در مراسم نخل‌برداری، افراد زیر ۱۸ سال را دخالت نمی‌دهند و به هنگام حرکت نخل، زنجیرزنان پیرامون آن زنجیر می‌زنند و همراه با دیگران عزاداری می‌کنند، افراد هر هیئتی طی دو دور بر گرد نخل، بر سر و سینه می‌زنند و حسن و حسین می‌گویند.
در ارتباط با گروه‌های مختلفی که در این مراسم حاضر هستند، این چنین است که ابتدا گروه اشقیاء که با اسب به تاخت می‌روند، سپس ذوالجناح، اسب سفیدی که آن را با بستن پارچههای رنگی و زرین به گردنش، گوی نقره بر دمش، آینه‌ای برپیشانی‌اش، شمشیر دو سر به شکل کمان بر روی گردنش و زدن سیب‌های سرخ بر دو سر شمشیر تزئین می‌کنند. به هنگام حرکت، ذوالجناح را هفت نفر مشایعت می‌کنند.
دو نفر رکابدار در دو طرف، دو نفر افسارگیر، یک نفر جلو‌دار، یک نفر عقبه‌دار و یک نفر راه باز کن بین جمعیت. این افراد، این پست‌ها را از پدرشان به ارث برده‌اند در مرحله سوم حرکت اهل بیت به دنبال ذوالجناح با کاروانی از اشتران با باری از ظروف مسی و سپس حرکت سینه‌زن‌ها که دائماً، حسین، حسین می‌گویند انجام می‌شود.
در مرحله پنجم حرکت عماری که وسیله‌ای چوبی و مخروطی شکل است و به وسیله پارچههای مخملی پوشانیده شده است روی مخمل‌ها را آینه می‌بندند و بر نوک عماری دسته گل دیده می‌شود. بعد حرکت کتل‌ها و حرکت گروه بیل‌دار و در پایان حرکت نخل که در مسیر حرکت، دائماً از زیر آن و اطرافش، صدای علی علی به گوش می‌رسد.
آنچه بزرگان روستا می‌گویند
در این مراسم به جز « نخل‌گردانی » و « دسته بنی‌اسد»، آیین‌های دیگری هم از جمله «کاروان اسرا»، «شیر» و «طفلان مسلم» مشاهده می‌شود که همراه این کاروان و مراسم هستند و پس از پایان مراسم اهالی نخل را به روستا برگردانده و تا سال بعد آن را در روستا نگهداری می‌کنند.
حاج حسن خزائیان، پیرمرد 77 ساله ای است که در خصوص تاریخچه این مراسم در روستای فدافن می گوید؛ طبق آنچه بزرگان‌مان تعریف کرده‌اند تاریخچه این مراسم در روستا به 500 سال قبل باز می‌گردد.
وی با استناد به گفته بزرگان روستا افزود؛ 80 تا 90 سال قبل فقط یک نخل در روستا بود که در روز 11 محرم، بزرگان روستا نخل را به پشت حسینیه روستا می‌بردند و دور آن شبیه‌خوانی و عزاداری می‌کردند اما هم‌اکنون این مراسم جزئی از میراث ماست که از بزرگان‌مان به ارث رسیده است .
خزائیان با اشاره به اینکه نخل قدیمی از چوب به هم متصل شده بود که فرمی شبیه خانه‌ای متحرک با سقف شیروانی داشت و به دلیل وزن زیاد- در حدود 3 تا 4 تن- فرسوده و کنار گذاشته شد و یک نخل جدید با وزن کمتری در حدود 2 تن در 30 سال قبل ساخته شد که هم‌اکنون استفاده می‌شود، بیان کرد: بقایای نخل قدیم تا چند سال قبل در روستا موجود بود البته خود کاشمر هم دارای نخل بزرگی بود که در قدیم در مقابل هیئت مهدیه نگهداری می‌شد .
وی افزود: این مراسم در گذشته فقط در خود روستا اجرا می‌شد ولی پس از مدتی به تقاضای یکی از بزرگان شهر به نام « فخر نبوی » به شهر آمدیم و در شهر هم این مراسم را اجرا کردیم .
خزائیان با بیان اینکه روستای فدافن از قدمت دیرینه‌ای برخوردار است و به جز روستای فدافن، در روستای دیگری چنین نخل و مراسمی برپا نمی‌شود؛ اظهار کرد: هم‌اکنون این روستا دارای 8 هیئت می‌باشد که از قدیم رسم بوده دسته بنی‌اسد، جریده‌ها و علامت‌ها توسط هئیت ابوالفضلی، نخل بزرگ توسط هیئت حیدری و نخل کوچکی هم مشهور به حجله‌گاه قاسم توسط هیئت شاهزاده قاسم آماده شود.
وی بیان کرد: چون نخل توسط هیئت حیدری آماده می‌شد مسئول هیئت از چند روز قبل بزرگان روستا را خبر می‌کرد تا بیایند و نخل را برای مراسمی که قرار بود در روز سوم شهادت امام حسین برگزار شود آماده کنند.
خزائیان با اعلام اینکه روی نخل با پارچههای رنگارنگی که اغلب نذری بود تزئین می‌شد، ابراز کرد: این پارچه‌ها را هرکس نمی‌توانست ببندد، مسئول هیئت از چند نفر تقاضا می‌کرد تا نخل را آذین کنند حاشیه نخل هم با پارچه‌هایی که مزین به نام ائمه بود تزئین می‌شد.
در ادامه یکی دیگر از بزرگان روستا که خود را « حاج حبیب‌الله خزائیان» معرفی می‌کند در این خصوص گفت: این نخل توسط 28 نفر حمل می‌شود.
وی با اشاره به اینکه هر کس نمی‌تواند زیر نخل بایستد و آن را حمل کند، افزود: تنها کسانی می‌توانستند زیر نخل بایستند که پدران‌شان زیر نخل بوده‌اند و این سنّت به آن‌ها به ارث رسیده است.
خزائیان که خودش جزء مهارکش‌های نخل می‌باشد، ادامه داد: حتی خود من که در حال حاضر مهارکش نخل می‌باشم به این خاطر است که پدرم هم مهارکش نخل بوده است و مردم هم برای این مهارکشان احترام خاصی قائل هستند چون همه از بزرگان روستا هستند .
وی با بیان اینکه نخل، چهار مهارکش دارد که کار کنترل آن را برعهده دارند، افزود: چون افرادی که در زیر نخل هستند مسیر خود را نمی‌بینند مهارکش‌ها وظیفه دارند مسیر نخل را مشخص کنند و در هنگامی که قرار بود بایستند، به اصطلاح میخ می‌شدند تا نخل کنترل خود را از دست ندهد.
خزائیان هم‌چنین گفت: در قدیم دو نفر از بزرگان و پیرمردان روستا بر فراز نخل رفته و پس از اینکه در جلو و عقب نخل می‌نشستند شروع به چاوشی و نوحه‌خوانی می‌کردند ولی الان این دو نفر نیستند.
وی با اشاره به اینکه در مسیر حرکت، نخل گاهی با هدایت و کنترل مهار به دستان، مکرر به دور خود می‌چرخد، ادامه داد: فردی در میان نخل زنگی را به دست دارد که صدایش برای افراد پیرامون حرکت کاروان است و کسی که زنگ را به صدا در می‌آورد یکی از قدیمی‌ها و پیرمردان روستاست.
این نخل که با عکس امام و آینه و پارچههای رنگارنگ و کتیبه‌هایی دور تا دور که با نام ائمه تزئین شده نشان از احترام مردم این روستا به شخصیت این امام بزرگ می‌باشد.
در قسمت جلوی این نخل اسبی سفید و خون‌آلود به همراه رکابدار قرار می‌گیرد این اسب اشاره به ذوالجناح امام حسین(ع) دارد که البته رکابدار هم این سمت را از پدر خود به ارث برده است.
«جواد خزایی» یکی دیگر از اهالی روستا در خصوص اسب سفیدی که در جلوی نخل حرکت می‌کند، بیان کرد: در روستا اسب‌های سفید زیادی هستند اما اسبی که می‌خواهد به عنوان ذوالجناح باشد باید قوی‌ترین اسب روستا باشد.
وی با بیان اینکه در گذشته این کار توسط «حاج محمدحسین اسماعیلی» انجام می‌شد، اظهار کرد: وی خودش وظیفه داشت این اسب را در روز 12 محرم آماده و تزئین کند.
خزایی با اشاره به اینکه وقتی نخل برداشته می‌شد افرادی در دور آن زنجیرزنان فریاد « حسین، حسین» سر می‌دادند و بر سر و سینه می‌زدند که «حسین شهید شد» گفت: این نوحه‌ها را آن‌قدر می‌گفتند تا دسته بنی‌اسد بیاید و اجساد شهدا را جمع‌آوری کند.
وی افزود: در جلوی نخل چند نفر هستند که کارشان بیل زدن است تا اگر آب، خار و یا سنگی در مسیر بود برای سهولت حرکت جمعیت آن را هموار کنند. این افراد هنگام بیل زدن «علی علی» و «حیدر حیدر» می‌کنند تا نخل به مقصد برسد و وقتی نخل به مقصد رسید نخل را می‌چرخانند چون معتقدند، روح امام حسین می‌خواهد به آسمان برود. در این هنگام پس از گذاشتن نخل بر روی زمین کسی که رهبری این گروه را برعهده داست یا «علی» و «حیدر» می‌گوید و سایر افراد هم آن را تکرار می‌کردند.
خزایی هم‌چنین افزود: هر کس که بخواهد ذوالجناح و نخل را تزئین کند باید در همان ابتدا گوسفندی را قربانی کند و خرج کسانی که قرار است در کنار ذوالجناح و یا در زیر نخل قرار بگیرند، بکند.
خزائی با بیان اینکه پس از اینکه دسته بنی‌اسد بر سر جنازه شهدا می‌رسد، بلند می‌گویند؛ « بنی‌اسد غوغا کنید، نعش حسین پیدا کنید» تا اینکه به محل جایگاه می‌رسند و شروع به جمع‌آوری اجساد شهدا می‌کنند.
وی ادامه داد: دسته بنی‌اسد با پوشیدن لباس‌های خاص با به همراه داشتن کوزه آب و دستمالی که در داخل آن نان است و هم‌چنین کلنگ کوچکی که زمین را شکافته و اجساد را دفن کنند و در حین این کار نوحه‌خوانی نیز می‌کنند.
وی با بیان اینکه این مراسم در گذشته فقط در روستای فدافن اجرا می‌شد، گفت: تا زمانی‌که عشق امام حسین در دل جوانان اهالی روستا باشد، این مراسم هر ساله اجرا خواهد شد