مشخصات جغرافیایی شهرستان کاشمر

جغرافیای شهری – علت وجودی شهر کاشمر
از منابع تاریخی چنین بر می آید که جای گاه نخستین کاشمر درغرب شهر کنونی در محلی به نام کشمر بوده است پیشینه ی آن به دوران پارت ها می‌رسد.پس ازحمله ی اعراب و ویرانیهای شگرفی که به همراه داشت،مردم کشمربه ناحیه ای که امروز به خیابان سلطانیه معروف است کوچ کردند و درحدفاصل سلطانیه وقریه ی فیض آباد که به شهر کهنه (خیابان17شهریورکنونی) معروف است مسکن گزیدند.به هرحال کاشمر شهری است که هزاران سال را فراپشت نهاده است وبسیاری از ادوار واحوال رابه خوددیده است »باید دانست که نقش عوامل طبیعی درمکان گزینی شهر ودوام و بقای آن اهمیتی به سزا دارد .چرا که شهرهایی درطول تاریخ ایران باقی‌مانده اند که از مزایایی چون:واقع شدن درپای کوهها ویادر حوضه های میان کوهستانی،دسترسی به منابع آب (عمدتاً قنات)،پس کرانه های نسبتاًحاصلخیزوجاده های تجاری باستانی برخورداربوده اند. درمورد شهر کاشمر اختصاصاً وضعیت توپوگرافی منطقه،دشت را محلی مناسب برای تجمع سکونت گاههای انسانی ساخته است مهمترازآن دسترسی به منابع آب می تواند نمونه ای روشن برپیدایش و گسترش شهرودوام آن باشد ازمهمترین قنات های شهر کاشمر می توان به سلطانیه وفیض آباد اشاره کرد .این دو در محلات قدیمی شهر که هسته ی اولیه ی آن به حساب می آیند،جریان داشته اند.
ساخت و بافت شهر
به طورکلی ازنظر خصوصیات مشترک می توان3 نوع بافت شهری درکاشمر تشخیص داد.
بافت قدیم وسنتی کاشمر
شهر کاشمر تا پیش ازسال 1355ساختاری سنتی داشت.خصوصیات فیزیکی آن باتوجه به اصول وگرایش های حاکم برچگونگی شکل گیری اغلب شهرهای ایران استوار بود .بافت سنتی شهر کاشمر تحت تاثیر سازگاری باشرایط اقلیمی،داشتن روابط نزدیک مردم درهمسایگی، همکاری وتمهیدات امنیتی،دارای ساختاری متراکم وقلعه ای بوده واز عناصر زیر تشکیل شده بود :
1- محلات شهر
2- بازار ومعابر اصلی
3- ارگ شهر
4- حصار وباروهای شهر ودروازه های آن
بزرگترین وفعال ترین محله ی کاشمر،شهر کهنه بوده،که بیشتر آن درجنوب بازار قدیم وخیابان 17شهریور کنونی قرار داشته است .گرداگردآن را بارو وخندق فراگرفته بود .محله شهرنو همان گونه که ازآن پیداست درپی توسعه شهر کهنه بوجودآمده ودرمرکز آن مسجد جامع بنا شده است .ازنظر بافت وجوه مشترکی با محله شهرکهنه دارد.قطعات زمین درشهرکهنه ونو دارای بافت منظم وبسیار کوچک وفشرده است.خانه ها بیشتر یک طبقه ودارای صحن حیاط می باشند. مصالح مصرفی در آن ها خشت خام وآجر با سقف های چوبی وطاق گهواره ای هستند . شایان گفت است که فشردگی بافت های شهر سنتی از جمله کاشمر علاوه بر پاسخ گویی به شرایط نامساعد اقلیمی مزایای دیگری را نیز دربرداشته است .ازجمله:کاهش قابل توجه شبکه ی ارتباطی وحمل ونقل شهری،به حداقل رساندن مصرف انرژی بابه کارگیری نیروهای طبیعت مثل سیستم های انفعال خنک کنندگی (بادگیرها) استفاده از زمین باقی مانده برای کشاورزی،پیوندهای اجتماعی .ونهایتاً حفاظت ازمحیط زیست مجموعه ی بازار نیزدر مسیر دروازه های مهم شهر یعنی دروازه ی تربت وسبزوار قرار داشته وبخشی از بافت اصلی شهر را تشکیل می داده است .
بافت استقرار روستایی قدیم
در مراحل بعدی توسعه،قریه های نزدیک به هسته ی اولیه یعنی فیض آباد وسلطان آباد تقریباً به شهر متصل شده اند .این بخش از توسعه دارای بافت روستایی محله ی فیض آباد که قریه ی فیض آباد را به شهر متصل ساخته ومحله ی نوکه در امتداد جاده ی تربت حیدریه بنا شده پس از نابودی بارووخندق شهر ساخته شد وکم کم به شهر وصل شده اند شیوه ی ساختمان خانه ها با شهرنو چندان متفاوت نیست،بااین تفاوت که فاقد نظام وسلسله مراتب شهری وبخصوص تشکل سازمان یافته است .این قسمت ازتوسعه ی شهری که درحد فاصل زمان قدیم وتوسعه ی سال های اخیر قرار گرفته،مرحله ای ازهرج ومرج شهر ی را نشان می دهد که نظام ساختاری آن برمبنای امتداد خیابان ها میباشد و متأثر از فعالیت اندام های عمل کردی شهر مانند بازار یا بناهای مذهبی و غیره نیست بافت این محلات نسبت به شهر کهنه بازتر بوده و از تراکم شهری کمتری برخوردار است که بیشتر متاثر از یک بافت روستایی است و مزارع و باغها در حواشی این ناحیه قرار دارد .
بخش توسعه یافته و جدید شهر
توسعه و گسترش شهر از سال 1347 به بعد بیش تر به صورت افقی و در امتداد خیابان های اصلی شهر در مسیر شرق-غربی و یا شمالی، جنوبی بوده است . بیشتر فعالیت های تجاری و بازرگانی و دیگر فعالیت های عمده ی شهری در امتداد محورشرقی ـ غربی متمرکز شده است .شبکه بندی و احداث خیابان های جدید با وجود تبعیت از محدوده ی اراضی کشاورزی به جهت اهمیت دسترسی اتومبیل، بیش تر دارای نظم هندسی هستند ساختمان سازی بیش تر تقلیدی از شیوه های متداول در شهرهای بزرگ است، که عملکردی ضعیف و ناهم گون با دیگر نقاط شهری دارد . این معماری که براساس معماری سنتی و بومی منطقه ساخته نشده، جواب گوی نیازمندی های اقلیمی منطقه نیست . هر چه به طرف شمال پیش می رویم و به آب وهوای کوهپایه ای نزدیک تر می شویم .گسترش شهر به آن سمت بیش از سایر نقاط مشاهده می‌کنیم بیشتر ساکنان این منطقه را کارمندان دولت و شاغلین امور اداری تشکیل می دهند . به عبارتی شهر جدید بخش رشد یافته ی خارج از شهر قدیمی است که شهر سنتی را احاطه کرده و در اطرا ف آن گسترش می یابد . این قسمت ها شدیدا با شهر قدیمی در تضاد است . به طوری که شهر جدید در یک ناحیه بزرگ و به صورت غیر متراکم با خیابان های عریض گسترش یافته است واغلب براساس یک الگوی شبکه‌ای (شطرنجی) انتظام یافته است.
طرح و نقشه ی معابر و شبکه ی ارتباطات شهری
تمایل شدید به حفظ خلوت وحریم خصوصی و آسایش در واحد های مسکونی موجب شده است تا شهر های صنعتی ایران به دو بخش اصلی (عمومی و خصوصی)تقسیم شوند .مجموعه‌ی بازار و تمام فضاهای مربوط به آن مرکزحیات جمعی را تشکیل می داد . جایی که فعالیت های عمومی و اجتماعی در آن انجام می گرفت . مناطق مسکونی، بخش خصوصی شهر را تشکیل می داد،همان جا که جوی آرام و امن داشت . در بافت قدیم شهر کاشمر نیز مهم ترین شبکه ی ارتباطی، بازار قدیم بوده که در محل میدان مرکزی (کنونی)شهر قرار داشته است . از دیگر معابر شهری می توان به کوچه های باریکی اشاره داشت که محلات مسکونی را به بازار مربوط می کرده است . شبکه ی معابر در این نوع بافت پر پیچ و خم و طولانی با بن بست‌های فراوان است . در مراحل بعدی توسعه، خیابان ها ساخته شد . از اولین خیابان های شهر می‌توان به خیابان ها ی امام و مدرس اشاره داشت . ساخت و ساز های جدید بر روی قسمت‌هایی از بازار قدیم بنا گردید که باعث از بین رفتن بازار قدیمی و دگرگونی چهره‌ی محلات قدیمی شهر گردید شبکه ی خیابان های اصلی کنونی شهر به صورت دو مسیر ممتد و نسبتا طولانی است که همدیگر را قطع می کنند . محل اصلی تقاطع، مرکز شهر (میدان انقلاب) است. بدین ترتیب چهار خیابان اصلی تشکیل می گردد . خیابان شمالی آن امام خمینی، جنوبی 17 شهریور، شرقی قائم و غربی مدرس نامیده می شود. سایر خیابان ها به این چهار خیابان منتهی می شود به طوری که مسافران روستا های شمالی (بخش کوه سرخ) برای رسیدن به مرکز شهر باید مسیر خیابان خرمشهر و امام را طی کرده و مسافران جنوبی مسیر خیابان 17 شهریور را بپیمایند . ضمن اینکه جهت دست یابی به مرکز شهر مسافران روستاهای شرقی (بالا ولایت) مسیر خیابان قائم و مسافران روستاهای غربی (پایین ولایت) مسیر خیابان مدرس را طی می‌کنند . شایان ذکر است که روستاییای مهاجر عمدتا برای سکونت همان خیابانی را برمی‌گزینند که به روستای زادگاهشان منتهی میشود . علاوه بر خیابان های اصلی چندین خیابان فرعی وجود دارد که عبارتند از :
1- خیابان های فرعی مشعب از خیابان 17 شهریور
الف- خیابان رازی
ب- خیابان شهید ترابی
2- خیابان های فرعی منشعب از خیابان شهید مدرس
الف- خیابان شهید منتظری جنوبی
ب- خیابان 13 آبان
ج- خیابان 12فروردین
د- خیابان امام موسی صدر
هـ – بلوار شاهد
و – خیابان شهید علی پناه (راه مغان)
3- خیابان های فرعی منشعب از خیابان قائم
الف- خیابان شهید باقری
ب- خیابان شهید نیازمند
ج- خیابان 15 خرداد
4- خیابان های فرعی منشعب از خیابان امام خمینی (قدس سره)
الف- خیابان شهید بهبودی
ب- خیابان حیدری
ج- خیابان سلطانیه
5- خیابان های فرعی منشعب از خیابان خرمشهر
الف -خیابان بعثت
ب- خیابان چمران
ج- خیابان شهید عازم
6- خیابان های فرعی منشعب از خیابان دادگستری
الف- خیابان ایت الله طالقانی
ب- خیابان عدالت
ج- خیابان شهید بهشتی
د- خیابان شهید منتظری شمالی وجنوبی
هـ – خیابان اباذر
علاوه بر خیابان های فوق چندین بلوار و خیابان دیگری نیز هستند که بیشتر جنبه‌ی کمربندی داشته و در دست ساختمان است. از جمله:
1- خیابان 60 متری از میدان ولی عصر به سمت ترمینال شهر
2- خیابان 60 متری از میدان ولی عصر به سمت خیابان فاطمیه
تعداد 15میدان در شهر کاشمر وجود دارد که عبارت اند از :
1- میدان شهید غلامی(شهربانی)
2- میدان معلم
3- میدان شهید رجایی
4- میدان سینا
5- میدان شهیدمطهری
6- میدان غدیر
7-میدان انقلاب (مرکزی)
8- میدان فاطمیه
9- میدان امام علی(ع)
10- میدان شهید نیازمند
11- میدان ولی عصر
12- میدان تازه تاسیس چهار راه قوژد
13-میدان طالقانی
14- میدان تازه تاسیس آزادگان(مادر)
15- میدان نرسیده به بیمارستان مدرس
1- بلوار شهید بهشتی در انتهای خیابان قائم
2- بلوار شهید مطهری انتهای خیابان مدرس
3- بلوار جمهوری اسلامی (46 متری)
4- بلوار امامزاده سید مرتضی
5- بلوار معلم
6- بلوار 32 متری فاطمیه
7- بلوار 60 متری جانبازان
8- بلوار امام موسی صدر
9- بلوار آزادگان
10- بلوار تامین اجتماعی
11- بلوار سید مرتضی
12- خیابان گلستان
بازار
بازار قلب شهر سنتی ایران است . بدون بازار سکونت گاهی با عنوان شهر پدید نمی‌آید . معمولاً بازار تمام و یا قسمتی از خیابان اصلی را تشکیل میدهد، خیابانی که دو دروازه اصلی ابتدا و انتهای شهر محصور را به هم وصل می کند. بازار تنها به عنوان یک مرکز تجاری، محل تمرکز حیات جمعی، فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، مذهبی و سیاسی نیست، بلکه با داشتن ساختمان هایی نظیر مسجد، مدارس علمیه، حمام، هتل ها و … همانند یکپیکر جامع و کامل عمل می کند .
از نظرساختار معمولاً بازار با سقف گنبدی آجری پوشیده می شود . در شهر کاشمر مجموعه ی بازار درمسیر دروازه های مهم یعنی دروازه‏ تربت‌حیدریه و سبزوار، ترکیب اصلی شهر را تشکیل می داده است. دو بخش اصلی شهر کهنه، هر کدام در یک سوی راسته‌ی بازار گسترش یافته بود : در جنوب بازار محلات مسکونی ودر شمال آن محلاتاعیان نشین و ارگ شهر قرار داشته است گرداگرد این مجموعه را بارو و خندق فرا گرفته بود . امروزه دیگر بازار به معنای واقعی آن وجود ندارد،بلکه مراکز عمده فروشی و خرده فروشی در خیابان های منتهی به مرکز شهر به صورت متراکم ودر سایر نقاط به صورت پراکنده به خدمات دهی می پردازند .مهمترین مراکز خرید وفروش در اطراف میدان مرکزی شهرو خیابان های مدرس، قائم، امام وتا حدودی 17 شهریور قرار دارند .در حال حاضر 1900 واحد صنفی در سطح شهر کاشمر به تامین نیازمندی هاو خدمات رسانی به اهالی شهر و روستا مشغول هستند.