فرونشست زمین جان کاشمری‌ها را تهدید می‌کند/زلزله تدریجی در غرب شهر کاشمر

سالانه 215 میلیون متر مکعب از آب های زیر زمینی دشت کاشمر برداشت باعث می شود که موجب فرونشست این دشت و ایجاد خطرات بسزایی برای ساکنین این منطقه می‌شود.
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از یار خراسانی، چرا برای فرونشست زمین تدابیری نمی اندیشیم؟ چرا به هشدارها و تهدیدها بی توجه شده ایم؟ آیا برای رفع این چنین مشکلات حادی برنامه ریزی کرده ایم؟ در صورت ادامه این روند در آینده نزدیک به طور قطع زمین دهان می گشاید چه کسانی این چنین هندسه زمین را آشفته کرده اند؟

کارشناسان می گویند: فرونشست یک پدیده زیست محیطی، به معنی نشست تدریجی یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین بدلیل تراکم مواد زیر سطحی است، برداشت بیش از حد از آب های زیرزمینی که ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب است، یکی از دلایل اصلی رخداد این پدیده به شمار می آید.

وقوع چنین پدیده ای که صاحبنظران علوم زمین شناسی از آن به عنوان زلزله خاموش در سال های اخیر نام می برند، حادثه ای تدریجی است که بی توجهی به آن خسارت های جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.

فرونشست می تواند بر اثر پدیده های طبیعی زمین شناسی با فعالیت های انسانی ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی در اثر برداشت بی رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.

طی سال های گذشته تغییرات اقلیمی و خشکسالی های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت در مصرف آب در بخش های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و تنزل سطح سفره های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته باشد.

تحقیقات نشان از وقوع این پدیده در بیش از 150 کشور جهان از جمله ایران دارد. طبق تحقیقات انجام شده، پدیده فرو نشست زمین در 209 دشت از دشت های کشور از جمله دشت های کاشمر، تهران، مشهد، کاشان، سمنان، دامغان، گرمسار و رفسنجان را با مشکل مواجه کرده است.

علاوه بر برداشت بی رویه از منابع آب های زیر زمینی، کاهش بارندگی و افزایش دما منجر به خشکسالی شده که خطر فرونشست در دشت ها را تشدید کرده است.

پروفسور پرویز کردوانی پدر کویرشناسی ایران با بیان اینکه پدیده فرونشست مجزا از فروچاله است، می گوید: فرونشست حرکت قائم رو به پایین سطح زمین در مقیاس بزرگ در اثر برداشت بی رویه آب های زیرزمینی است، اما فروچاله در زمین های آهکی به صورت فرو رفتگی سطح زمین که به شکل های بیضی و کروی دارای دیواره های با شیب تند که در اثر گسیختگی لایه های سطح ایجاد شده است.

وی با بیان اینکه تنها پیشگیری، چاره جلوگیری از وقوع فرونشست زمین است، می افزاید: زمانی که این پدیده رخ دهد، زمین حالت آبگیری خود را از دست داده و امکان بازگشت به حالت اولیه وجود ندارد.

پدر کویر شناسی ایران با اشاره به گسترش پدیده فرونشست در شهر های کشور بیان می دارد: رشد روز افزون جوامع شهری به دلیل مهاجرت روستاییان باعث شده برای تامین آب آشامیدنی مناطق شهری چاه های عمیق و نیمه عمیق متعددی حفر شود که منجر به افت سطح آب های زیرزمینی و در نتیجه وقوع پدیده فرونشست در این مناطق شده است.

دشت کاشمر نیز به عنوان رکوردار فرو نشست در بین شهر های کشور اکنون در مرحله بحرانی قرار دارد.

رئیس و پژوهشگر مرکز پژوهشی آب و محیط زیست شرق در این باره می گوید: منطقه ترشیز رکورددار فاجعه در حوزه منابع آبی است و در زمره دشت های ممنوعه قرار دارد.

مجیدی درباره سطح آب زیرزمینی می گوید: کاشمر دارای بالاترین میزان افت سطح آب زیرزمینی و بیشترین میزان نشست زمین در کشور است، به طوری که طی 10 سال اخیر سطح آب زیرزمینی در کاشمر بیش از 150 متر پایین رفته و به عمق 250 متری رسده و بیش از 30 تا 50 سانتیمتر در این شهر زمین نشست کرده است.

وی با اشاره به اینکه این نشست زمین به تدریج می تواند آسیب جدی به بافت های شهری و تاسیسات آن وارد نماید، اظهار کرد: درز و شکاف های ایجاد شده در سطح دشت کاشمر، بروز علائم این بیماری جدی است.

مجیدی گفت: نتایج تحقیقات و مطالعات نشان داده بحران آب سبب افزایش آسیب های اجتماعی و آینده هراسی، افزایش مهاجرت، تخلیه و تخریب روستاها، کاهش تولید ناخالص و افزایش ریسک سرمایه گذاری می گردد که تمامی این موارد یعنی پایان دیار ترشیز.

وی در ادامه با اشاره به اینکه در هر لحظه و ساعت در شبانه روز، با این آمار و ارقام اسف بار، عملاً شاهد مرگ تدریجی ترشیز کهن هستیم، بیان کرد: در ذهن بسیاری قطعاً این سوال ها به وجود می آید، آیا ما که شاهد چنین فجایعی در مقایسه با بقیه مناطق هستیم، چه اقدامی انجام داده ایم؟ اصلاً هیچ بررسی کرده ایم چند سال دیگر عمر این دیار است؟ ترشیز تا چند سال دیگر دوام می آورد؟ مسئولین و متولیان امر، چه چشم اندازی برای ترشیز متصور هستند؟ اصلا آیا آرمانی هم وجود دارد؟

از نگاه شهروندی، ترشیز باید شهری باشد زیارتی، مناسب گردشگری، جوان و کارآمد، با توسعه مدرن کشاورزی، فرحبخش، شکوفایی اقتصادی و صنعتی و با امنیت مناسب.

رئیس و پژوهشگرمرکز پژوهشی آب و محیط زیست شرق با اظهار تاسف از اینکه مسئولین هم چنین چشم اندازی در ذهن خود برای ترشیز متصور نیستند، گفت: باید گفت با ادامه روند کنونی و با زوال زیرساخت های توسعه، این چشم انداز صرفاً سرابی بیش نیست.

وی با اشاره به اینکه مسئولین همگی در برابر این فاجعه عمیق به خواب عمیق فرو رفته اند، افزود: زنگ خطر بحران آب مدتهاست به صدا در آمده است و نباید به سادگی از کنار آن عبور کرد.

مجیدی با بیان اینکه به دلیل خشکسالی های چندساله گذشته اکنون تمامی 37 دشت استان خراسان رضوی ممنوعه بحرانی هستند، عنوان کرد: متاسفانه وضعیت بارندگی های استان از متوسط کشور هم پایین تر است.

وی با اعلام اینکه اکنون 29 شهر استان در شرایط تنش آبی قرار دارند، گفت: بر اساس آمارهای ارائه شده سرانه مصرف در کشور 150 لیتر در شبانه روز است اما در استان خراسان رضوی در حد 120 لیتر مصرف می شود.

هادی معماریان رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر نیز با اشاره به اینکه هر روز بحران آب در کشور بیشتر می شود، بیان کرد: تغییر اقلیم، مردم را بسیار آزار می دهد و خشکسالی ها نفس کشاورزان را گرفته است.

وی با بیان اینکه نزاع ها بر سر آب آغاز شده است، از ایران به عنوان یکی از کشورهای دنیا که بالاترین میزان فرسایش سالانه خارک را در دنیا دارد نام برد و گفت: این فاجعه ای است که این کشور را بسیار تهدید می کند.

معماریان بحران آلودگی هوا و ریز گردها را از دیگر بحران های تهدید کننده در کشور دانست و افزود: راتهی جز توسعه پایدار و برنامه ریزی بر اساس اصول حفاظت محیط زیست نداریم.

وی با اشاره به اینکه طی مدت 10 سال گذشته در منطقه ترشیز بیش از 15 متر افت آبخوان و متوسط 33 سانتیمتر نشست زمین داشته ایم، افزود: این وضعیت هشدار جدی برای همه مسئولان است که باید آن را جدی بگیرند.

حسین باباغیبی، مدیر امور آب منطقه ای کاشمر می گوید نشست زمین بر اثر افت آب های زیر زمینی در تمام دشت کاشمر شامل شهرستان های کاشمر و خلیل آباد به جز مناطق کوهستانی اتفاق افتاده است.

وی اظهار کرد: دشت کاشمر با 496 حلقه چاه با مصارف گوناگون، دشت ممنوعه بحرانی است و مجوز حفر چاه کشاورزی در آن صادر نمی شود.

مدیر امور آب منطقه ای کاشمر گفت: حجم بهره برداری از منابع موجود 141 میلیون متر مکعب در سال است که با 35 میلیون مترمکعی اضافه برداشت مواجه هستیم.

باباغیبی با بیان اینکه افت آب های زیرزمینی عامل مهم فرونشست زمین است، اظهار کرد: در مناطقی که ضخامت آبرفت کم باشد فرونشست به صورت درز و شکاف دیده می شود و در مناطقی که آبرفت زیاد باشد نشست عینی وجود دارد.

به گفته وی هم اکنون در حاشیه جنوبی دشت کاشمر درز کششی وجود دارد و در مرکز به صورت نشست عینی قابل مشاهده است.

باباغیبی افزود: خشکسالی شدید دامنگیر رودخانه ها و قنوات شده به طوری که اینک هیچ رودخانه دایمی در کاشمر وجود ندارد.

وی اظهار کرد: آسیب دیدگی کانال های آبرسانی، ترک در پی سازه ها و دیوارهای جداکننده، تخریب زمین های کشاورزی، آسیب به دامها و حیات وحش، ایجاد ترک و تخریب جاده ها و مسیر های ارتباطی، جابجایی و تغییر شکل در مسیر راه آهن، تخریب لوله جدار و تجهیزات سرچاهی، شکستگی زه کشها و لوله های فاضلاب، آلودگی آبخوان و امثال آن نمونه هایی از مخاطرات ناشی از فرونشست زمین است.

وی گفت: با فرونشست زمین در صورت بارندگی امکان نفوذ نزولات آسمانی به زمین وجود ندارد و این نزولات به سیل تبدیل می شود.

بر پایه ی استانده های جهانی، اگر فرونشست زمین در ناحیه ای بیش از چهار میلی متر باشد شرایط در آن ناحیه بحرانی به شمار می آید و این در حالی است که نمونه های فرونشست زمین رد دشت کاشمر و رفسنجان به 30 سانتی متر (300 میلی متر) افزایش یافته است که نشانگر شرایط فاجعه آمیز و بسیار بسیار بحرانی دشت کاشمر است.

نخستین ممنوعیت بهره برداری از دشت کاشمر در سال 1361 صادر شد، ولی در این سال ها شمار چاه های بهره وری افزایش یافت تا آنجا که در سال های اخیر ترک های زمین به پیرامون بافت شهری رسیده است.

گفتنی است، سالانه 215 میلیون متر مکعب از آب های زیر زمینی دشت کاشمر برداشت می شود که این امر موجب می شود که سالانه یک و نیم متر از سفره های آبی زیر زمینی دشت کاشمر کاسته شود.

راهکار چیست؟

برای یافتن راهکار باید چرایی را شناخت، فرونشست زمین پیامد مصرف نامتناسب و هدر رفت بخشی بزرگ از آب در نتیجه ی نادرست بودن شیوه های کشاورزی و مصارف صنعتی و شهری و نیز مدیریت نادرست منابع آبی و حفر چاه های مجاز و غیر مجاز می باشد، هنگامی که برای گسترش کشاورزی ناپایدار و در راستای شعار “خودکفایی در کشاورزی” بی هیچ ضابطه و معیاری چاه های ژرف و نیمه ژرف کنده شده و می شود، آبخوان ها یکی پس از دیگر تهی می گردند و سطح آب های زیرزمینی روز به روز پایین تر می رود تا چنین فاجعه ای وحشتناک گلوی زمین را بفشارد و رمق آنها را بستاند و آنها را به آستانه ی نابودی بکشاند.

فرو نشست زمین و پیامدهای فاجعه آمیز آن، سرشتی برگشت ناپذیر دارند و به دشواری می توان این پدیده را کُند یا مهار کرد، لیک بر پایه ی آنچه رفت، چاره ای جز مدیریت دست منابع آب، کاهش بهره برداری از منابع آب های زیر زمینی و اصلاح روش های مدیریت منابع آب بر پایه ی تجربه های دیگر کشورها نیست و تا زمان هست، هر چند اندک، باید در این راستا برنامه ریزی کرد و پیش رفت.

همچنین بیش از اجرای هر برنامه ای برای رویارویی با خطر فرونشست، باید پژوهشت ها و بررسی های بایسته را پیش از پیشبرد آن برنامه انجام داد تا پیش از آانکه برنامه ای بزرگ با بودجه ای کلان با خطر فرونشست روبه رو شود همه پیش بینی ها و تشخصی ها و پایش های بایسته انجام شده باشد.