در تمدن اسلامی، مساجد علاوه بر اینکه عامل اصلی تشکیل شهرها بوده اند، تعیین کننده الگوی کلی و هویت مشترک شهرهای اسلامی نیز به شمار می رفته اند.
برخلاف اماکن مذهبی سایر ادیان، در مساجد تضاد میان فضای درونی و برونی اماکن از میان رفته است.میان مسجد و جامعه اسلامی پیوندی ناگسستنی وجود دارد، چنانکه صحن مساجد معمولاً دارای درها و دروازه هایی است که از دو یا سه طرف، ارتباط مردم محلات را با مراکز شهر و بازار تسهیل می نماید؛ نظیر مسجد جامع کاشمر.
برای هر فرد مسلمان در هر نقطه ای از جهان که باشد، مسجد از مفهوم خاصی برخوردار است. کاشمر نیز به لطف وجود مسجد جامع و بافت قدیمی اش شهری اسلامی محسوب می شود.
حمید رضا بی تقصیر پژوهشگر مسائل بومی، در این خصوص اظهارداشت: شهر اسلامی مأمن شیوه ای از زندگی است که در آن همگان در تصمیم گیری و اجرای امور به ویژه در سطح محله ای، مشارکت داشته و مساجد به عنوان میعادگاه چنین مشارکت و تجمعاتی از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد.
وی با بیان اینکه در شهرهای اسلامی، معماری مساجد، معماری مرکزی شهرها و محلات است، گفت: مساجد و فضاهای وابسته به آن همراه دیگر مراکز زیارتی و آموزشی، بعد معنوی و فکری شهرهایی چون کاشمر را به وجود می آورند.
بی تقصیر با اشاره به اینکه در هسته مرکزی بافت قدیمی کاشمر محلات مسکونی، بازار، حوزه علمیه و سایر مراکز اقتصادی و اجتماعی با پیروی از نظم خاصی حول محور مسجد جامع قرار گرفته اند، افزود: در واقع مسجد جامع چون چشمه ای باصفا جویبارهای معنوی خود را به سوی محلات و اماکن شهر جاری ساخته و نوعی فرهنگ پویای دینی را تبلیغ می نماید.
وی تصریح کرد: در بافت قدیمی کاشمر فضاهای شهری، خانه ها و محلات از ارزش‌هایی تأثیر پذیرفته اند که در مساجد شهر بر آنها تأکید شده است.
این پژوهشگر مسائل بومی افزود: در بافت قدیمی شهر می بینیم که خانه شخصی، فضای داخلی بسته ای است که ضمن تأمین آرامش و امنیت خانواده، اندرونی اعضای آن به شمار می آید. پنجره ها کمتر به خانه های مجاور و کوچه ها اشراف دارند. کوچه ادامه خانه است و به عنوان دالان تلقی می گردد، تا آنکه معبری برای داد و ستد، گردش و وقت گذرانی باشد.
وی در ادامه با بیان اینکه مساجد در شهر کاشمر به همراه زیارتگاه‌ها و تکایا، چنان در چشم اندازهای فرهنگی مؤثر واقع می شوند که غالب آنها تنها ساختمان شاخص یک مسیر و محله هستند، ابرازداشت: نقش مساجد آن قدر تعیین کننده و حساس است که به پاره ای از مشاغل اجازه فعالیت نمی دهد و در عین حال برخی حرفه ها را به شدت جذب می کند.
بی تقصیر ادامه داد: در مراکز تجاری اطراف مساجد شهر همبستگی مذهبی و پیوندهایی که در مسجد محله استحکام و استمرار می یابد، مرزبندی های اقتصادی و طبقاتی را به تحلیل برده و گروه‌های غنی در کنار اقشار کم درآمد، در نهایت صلح و صفا زندگی می کنند.
وی بیان داشت: در بافت قدیمی شهر شاهدیم که فضاهای مسکونی در کنار یکدیگر این انسجام و معیارهای ارزشی را رعایت می نمایند و می کوشند تا در ساخت خانه، همسایه های خویش را از نور و نسیم هوا و فضای باز محروم نساخته و زمینه های نگاه توأم با گناه را در ساخت و سازها فراهم ننمایند.
این پژوهشگر مسائل بومی بیان داشت: با توجه به فعالیت کانون‌ها و پایگاه‌های بسیج اغلب مساجد به عنوان مراکز عمومی، فرهنگی و مذهبی به شکل یک مجتمع برخوردار از برخی امکانات نقشی مهم در توسعه فضایی و ساختاری محلات شهر ایفا می کنند.
وی خاطرنشان کرد: متاسفانه در سیمای شهر کاشمر و محلات جدید این شهر، شاهد نوعی بی اعتنایی ناخواسته به تأثیرات سرنوشت ساز و تعیین کننده زلال فرهنگ اسلامی و سنت‌های دینی و بومی مساجد، هستیم. مادی‌گرایی و گرایش‌های اقتصادی در ساخت‌وسازهای محلات مشهود است به گونه‌ای که با گشتی در معابر نواحی شمالی شهر و شهرک‌های اطراف می توان مواردی را به وضوح دید.
به گزارش ایسنا_منطقه خراسان، به هر حال به تعبیر کارشناسان، مساجد در سازمان دهی ساختار فضایی و کالبدی محلات و استفاده بهینه و به هنگام ازپتانسیل ها و قابلیت‌های بالقوه آنها و همچنین ایجاد تعادل میان بافت قدیم و جدید شهر نقشی مؤثر و ماندگار دارند.
فهرست